Gmina żydowska w Rogoźnie
Brakuje dokładnych danych pozwalających dokładnie określić, kiedy powstała miejscowa gmina żydowska, gdyż w XVIII w. wszystkie dokumenty spłonęły w dwóch ogromnych pożarach. Pierwsza zachowana wzmianka o obecności Żydów w Rogoźnie pochodzi z 1569 r., natomiast pierwszym oficjalnym dokumentem poświadczającym, że w mieście przebywali Żydzi, jest przywilej królewski z 1778 roku.

Wiadomo, że po drugim rozbiorze Polski, a więc w 1793 r., w mieście żyło ok. 1 tys. obywateli żydowskich. Większość z nich mieszkała na terenie starego miasta, a utrzymywali się przede wszystkim z handlu, ale również z rzemiosła. Trudnili się m.in. krawiectwem, piekarstwem czy produkcją czapek. W mieście istniał nawet cech zrzeszający krawców, także żydowskich. W 1836 r. gmina liczyła już ok. 1,5 tys. członków, którzy stanowili ok. 40% wszystkich mieszkańców miasta. Cztery lata później nastąpił nieznaczny spadek liczby ludności żydowskiej – gmina liczyła tylko 1350 członków – ale już w r. 1858 powróciła do poprzedniego stanu i znów liczyła 1500 członków. W tych latach gmina była najliczniejsza, najbardziej też angażowała się w życie miasta. W zależności od okresu zdarzało się, że Żydzi zajmowali nawet połowę wszystkich stanowisk w Radzie Miasta. W kolejnych dziesięcioleciach nastąpił dość gwałtowny spadek liczby członków gminy. W 1887 r. gmina była jeszcze dość duża – liczyła 1318 członków – ale do 1895 r. zmniejszyła się niemal o połowę, i składało się na nią już tylko 834 członków.

Gmina żydowska w Rogoźnie jeszcze w XVIII w. dysponowała własnym cmentarzem. Znajdował się on na „Judenberge” (dosł. „żydowska góra” w rzeczywistości było to wzgórze na północnym brzegu rzeki Wełny na którym wcześniej posadowiony był wczesnośredniowieczny gród.) i już w 1808 r. wszystkie miejsca na nim były zajęte. Wówczas kirkut zamknięto i utworzono nowy cmentarz. Ten nowy cmentarz powstał w XIX w. przy tej samej drodze, dziś to ulica Leśna lecz kilkaset metrów bliżej miasta, również w pobliżu rzeki. Przy tym cmentarzu wybudowano dom dla dozorcy oraz dom pogrzebowy którego resztki można do dzisaj znaleźć. A ostatni przedwojenny dozorca pan Jahns który był katolikiem i mieszkał przy tym cmentarzu, jeszcze wiele lat po wojnie chronił go przed dewastacją, na tyle ile mógł. Macewy z obu tych cmentarzy niemiecki okupant wykorzystał do brukowania ulic. W latach osiemdziesiątych XX wieku po pożarze domu dozorcy nikt już tam nie zamieszkiwał i zapewne z tego powodu później uległ też dewastacji dom pogrzebowy.  Gmina posiadała również własną synagogę, która została poświęcona w 1861 roku. Budynek stał przy ulicy Wielkiej Szkolnej pośrodku starego miasta, a przyozdabiały go kunsztowne, wykonane w drewnie ornamenty. Od 1840 r. w gminie działał znany rabin, Moses Feilchenfeld z Zaniemyśla, a w 1873 r. zastąpił go na tym stanowisku Salomon Plessner. W 1835 r., kiedy żydowskim dzieciom odmówiono prawa do nauki w miejskich szkołach, gmina założyła własną placówkę. Początkowo nauka odbywała się w niej w systemie trzech klas.
Najbardziej znaną osobą wywodzącą się z gminy w Rogoźnie był Cossmann Werner, syn hebraisty i talmudysty, Philippa Wernera. Uczęszczał on do seminarium rabinów we Wrocławiu, jednocześnie kontynuując studia równoległe. Uzyskał tytuł doktora na uniwersytecie w Lipsku w 1877 r., a wkrótce potem objął stanowisko rabina w Gdańsku. Porzucił je w 1894 r., kiedy został wybrany na rabina gminy żydowskiej w Monachium. Tam poświęcił się nie tylko swoim obowiązkom religijnym, ale został również przewodniczącym Bawarskiej Konferencji Rabinów oraz doradcą rządu bawarskiego ds. żydowskich, a także współzałożycielem Stowarzyszenia Rabinów w Niemczech (Rabbinerverband in Deutschland). W 1906 r. ufundował bibliotekę publiczną nazwaną jego imieniem „Cossmann-Werner-Bibliotek”. Zmarł w Monachium w 1918 roku.

Wiek XX przyniósł ze sobą dalsze zmniejszanie się gminy. W 1905 r. liczyła ona jeszcze 666 członków, a u progu wybuchu I wojny światowej, w r. 1913, już tylko 516 członków. Ludność żydowska stanowiła wówczas zaledwie ok. 9% populacji miasta. Kres istnieniu gminy żydowskiej w Rogoźnie położyła okupacja niemiecka. W 1939 r. w miasteczku mieszkało mniej niż 50 Żydów. Wówczas panowały straszne rządy hitlerowskiego bezprawia. Miejscowi volksdeutsche przy pomocy żołnierzy Wermachtu mordowali Polaków i Żydów bez sądu, po lasach i na polach. W tym czasie Niemcy też rozebrali synagogę i dokonali spalenia na Starym Rynku zabytkowych ksiąg i szat liturgicznych. Ostatnie 20 osób zostało wywiezionych 7 listopada 1939 r. do Generalnego Gubernatorstwa, a stamtąd do obozów zagłady. Po wojnie do Rogoźna Żydzi już nie wrócili.
Nota bibliograficzna  Rogozno, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, t. 2, red. Sh. Spector, G. Wigoder, New York 2001, s. 1086.
Fragmenty tekstu pisane kursywą to przypis administratora


Budynek Gminy żydowskiej w Rogoźnie w okresie międzywojennym

                      
Synagoga żydowska w Rogoźnie rozebrana przez niemieckiego okupanta na początku wojny.


Wzgórze wczesnośredniowiecznego grodu na północnym brzegu rzeki Wełny.
Miejsce zwane "Żydowska Góra" Stary cmentarz żydowski (kirkut)  z XVI w. Zniszczony podczas wojny.




Macewy na starym cmentarzu żydowskim w Rogoźnie (obecnie nie istnieją)
Foto: Heinz Arnheim


Nowy cmentarz żydowski z początku XIX w. Stan obecny.


Ruiny budynku pogrzebowego na nowym cmentarzu żydowskim w Rogoźnie obecnie już nie istnieją.

Część widocznych tutaj zdjęć pochodzi z zbiorów Rafała Drewicza, część ze strony http://www.sztetl.org.pl  oraz ze zboirów własnych
Powrót do strony Rogoźno                              Powrót do strony głównej