W dziale tym chcę stopniowo przedstawiać używane współcześnie w Polsce nazwiska. Nie będzie to słownik nazwisk, bo to lepiej od nas robią zawodowi onomaści, lecz spostrzeżenia wynikające z wieloletnich badań genealogów-amatorów. Aby odpowiedzieć na pytanie „skąd się wzięło moje nazwisko”, trzeba prześledzić jego ruch w czasie i przestrzeni. Z dotychczas wydanych słowników możemy się dowiedzieć od jakiego słowa pochodzi dane nazwisko oraz ile osób o tym nazwisku zamieszkuje w poszczególnych powiatach. Mała liczebnie grupa zawodowych onomastów, z braku czasu i funduszy, nie jest w stanie prześledzić wszystkich nazwisk na przestrzeni ostatnich trzech stuleci na terytorium Polski i krajów sąsiednich. Mogą to jednak zrobić osoby, które poświęcą kilkanaście lub kilkadziesiąt lat swego życia na badanie korzeni swego rodu.
Ród to zespół ludzi ze sobą spokrewnionych pochodzących od jednego przodka; szereg pokoleń pochodzących od jednego przodka; dynastia, dom, linia (Słownik języka polskiego pod redakcją Witolda Doroszewskiego, Warszawa 1965, T. 7. str. 1337)
Teoretycznie ród nie ma początku i końca, jednak ze względu na to, że księgi metrykalne, które są głównym źródłem naszych informacji genealogicznych, są niekompletne i obejmują tylko kilkaset lat, udaje się nam ustalić najwyżej kilkanaście pokoleń dla każdego rodu. W Europie cechą charakterystyczną rodu jest nazwisko rodowe, dziedziczone w linii męskiej i odróżniające go od innych rodów. Można to uzasadnić tylko względami praktycznymi, gdyż wyprowadzając wszystkich potomków w liniach męskich i żeńskich, trudno byłoby przedstawić drzewo genealogiczne w formie graficznej. Jednak na ogół wszyscy znamy lepiej rodzinę matki, aniżeli rodzinę ojca, ponieważ jako małe dzieci często odwiedzaliśmy z matką właśnie jej krewnych. Dlatego każdy z nas budując swe drzewo genealogiczne sam określa zakres pojęcia ród. Niektórzy interesują się wszystkimi krewnymi, których znali w dzieciństwie, i umieszczają na diagramie także potomków w liniach żeńskich oraz budują jednocześnie drzewa genealogiczne dla rodów swych współmałżonków, matek i babek.
Także pojęcie ród polski jest względne. Przyjmujemy, że rodem polskim jest ród, którego przedstawiciele co najmniej od 5 pokoleń mieszkają na ziemiach polskich, mają polskie obywatelstwo i na co dzień posługują się językiem polskim. Rodów takich da się w Polsce wyróżnić ponad sto tysięcy, ale tylko kilka tysięcy posiada rodowody mniej lub bardziej kompletne. Wiele z tych rodów to tylko spolszczone gałęzie starych rodów czeskich, litewskich, niemieckich, ukraińskich, węgierskich itd. Poza tym prawie każdy staropolski ród posiada gałęzie mieszkające od pokoleń za granicą i mówiące obecnie innymi językami.
Większość polskich rodów otrzymała dziedziczne nazwiska rodowe dopiero przed dwustu laty (kodeks Napoleona i decyzje władz austriackich, pruskich i rosyjskich). Do czasów rozbiorów (1772-1795), dziedziczne nazwiska rodowe miała szlachta, mieszczanie, osadnicy na prawie olęderskim, cudzoziemcy zamieszkali w Polsce oraz mieszkańcy wsi nie związani stosunkiem pańszczyźnianym. Chłopi pańszczyźniani przeważnie nazwisk nie posiadali. Podobnie osoby wyznania mojżeszowego. Tego samego nazwiska jeden ród mógł używać już w 16 wieku, a drugi ród mógł je otrzymać (przyjąć) około 1800 roku.
W bardzo wielu rodach nazwisko rodowe występuje w kilku wariantach. Uczniami tej samej klasy gimnazjum w Kępnie byli Władysław Orsztynowicz i Kornel Worsztynowicz, przyjaźnili się oni przez całe życie, ale dopiero gdy byli już po siedemdziesiątce, dowiedzieli się (od autora tej strony), że ich prapradziadkowie byli braćmi. Warianty te powstały głównie w 19 wieku. Nie było maszyn do pisania i zapisów dokonywano ręcznie gęsim piórem. Gdy ktoś opuszczał swą wioskę rodzinną otrzymywał dokument wystawiony już przez następnego proboszcza, który miał trudności z odczytaniem pisma swego poprzednika i również wystawiał dokument pismem ręcznym. W 1874 roku w zaborze pruskim powstały urzędy stanu cywilnego. Znano już wówczas stalówki i prowadzono księgi pismem kaligraficznym, ale niemieckojęzyczni urzędnicy zapisywali polskie nazwiska według swego uznania. Po I i II wojnie światowej nastąpiły ogromne przemieszczenia ludności. W nowych miejscach zamieszkania wystawiano dowody osobiste na podstawie posiadanych metryk. Niektórzy zauważyli błędy w metrykach, ale nie chcieli się podejmować długotrwałej procedury sądowego sprostowania pomyłek. Jeszcze dziś w wielu rodzinach rodzeństwo używa różnych nazwisk.
Niektóre nazwiska są wspólne dla wielu rodów. Dotyczy to szczególnie nazwisk utworzonych od imienia ojca (np. Jankowiak, Szczepaniak, Wawrzyniak), nazwisk od zawodu ojca (Kaczmarek, Kowalczyk) oraz najpopularniejszego w Polsce nazwiska Nowak, którym określano przybyszów. Są też nazwiska unikatowe, wtedy gdy wszystkie osoby noszące dane nazwisko pochodzą od wspólnego przodka.
Kiedyś wśród nazwisk przeważały formy proste np. Kurka, Rękas, Stęczny, ale w niektórych parafiach (regionach) zaczęto dodawać do tych form końcówki nazwiskowe -owski, -owicz, -ewicz itp. Nie każde nazwisko zakończone na -owicz lub -ewicz pochodzi z Litwy lub Białorusi. Również wiele rodów wielkopolskich przyjęło w 18 wieku te końcówki. W połowie 19 wieku spotykamy też przypadki zmiany końcówki nazwiska z -owicz na -ski (Bursztynowicz na Bursztyński, Kornatowicz na Kornatowski).
Rody możemy podzielić na zasiedziałe i wędrujące. W wypadku rodu zasiedziałego, w miejscowości, w której przed kilkuset laty osiedlił się protoplasta rodu, do dziś mieszkają współczesne generacje jego potomków. Ułatwia to bardzo badania genealogiczne. Natomiast w wypadku rodu wędrującego w miejscowości, która była gniazdem rodu, nie mieszkają obecnie potomkowie w linii męskiej. Dopiero po długich poszukiwaniach, często przypadkowo, udaje się ustalić rodowód pierwszych generacji.
Rozróżniamy nazwiska czysto polskie, np. Bąk, Kowalski, Sroka, oraz nazwiska obcego pochodzenia wraz z ich formami spolszczonymi np. Wurst - Worsztynowicz. Jednak nazwisko wyglądające na czysto polskie, może być wariantem nazwiska obcojęzycznego, np. nazwisko Bursztynowicz nie pochodzi od bursztynu, ale jest wariantem nazwiska Worsztynowicz (Wurst).
W ostatnich czasach wiele osób zmienia nazwiska, ponieważ ich zdaniem mają upokarzające znaczenie, a ich dzieci są obiektem pośmiewiska ze strony kolegów. Nazwiska z tej grupy są w dalszym ciągu używane przez polskich emigrantów, gdyż w krajach ich osiedlenia nie są uważane za śmieszne. Są jednak w Polsce także osoby, które uważają, że nazwisk o wielopokoleniowej tradycji zmieniać nie należy. Znaczenie słów się zmienia. Nazwiska obecnie uważane za śmieszne, przed kilkuset laty takimi nie były. Wiele obecnie ładnie brzmiących nazwisk za lat kilkadziesiąt może nabrać cech ujemnych. Często nazwisko ładnie brzmiące w jednym języku, ma znaczenie ujemne w drugim języku.
W dziale „Nazwiska rodowe Polaków“ staram się przedstawiać informacje o rodach zamieszkałych obecnie w Polsce, a przede wszystkim odnotować migracje między obecnymi regionami Polski, powojenne migracje związane ze zmianą granic państwowych, emigracje do innych krajów z przyczyn ekonomicznych i politycznych, a także imigracje do Polski w minionych wiekach.
Poza granicami Polski mieszka obecnie około 16 milionów osób polskiego pochodzenia. Osoby te przeważnie nie znają języka polskiego i bardzo często nie potrafią powiązać swych rodowodów z rodowodami rodzin o tym samym nazwisku (lub wariancie nazwiska) zamieszkałymi w Polsce. Mam nadzieję, że nasza witryna im w tym pomoże.
Autorem powyższego tekstu jest Edward T. Wojtakowski
